Kilise Bölümleri
1 Kutsal Haç Kilisesi
Kutsal Haç Kilisesi, dıştan 16.00m. x 12.50m. ölçülerinde, merkezi kubbeli dört yapraklı yonca biçimli haç plana (tetraconchos) sahiptir. Dış cepheleri itibariyle incelendiğinde, yapının doğu ve batı yönlerinde yer alan haç kollarının daha derin tutulduğu görülmektedir. Ana girişin bulunduğu batı haç koluna, 1763’de jamatunun eklenmesiyle bu cephe, plastik süslemelerin olduğu yüksekliğe kadar kapanmıştır. Cephe, içeriye doğru kademelenen 1.10m. enindeki yuvarlak kemerli iki adet yırtmaç nişle hareketlendirilmiştir. Yırtmaç nişlerin ortasında dikdörtgen formlu yuvarlak kemerli iki adet pencere bulunmaktadır. Bu pencerelerden alttaki dini konulu süsleme bordürünün hizasında, üstteki ise asma sarmaşığı zeminli süsleme bordürünün altında yer alır. Batı haç kolunun üst kısmı, üçgen bir alınlıkla son bulur. Kuzey ve güney yüzeylerinde de iki adet dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. İçeriye girişi sağlayan ve bugün jamatunun içinde yer alan kapının yüksekliği 2.00m, genişliği ise 1.36m’dir.
Yapının güney cephesinde kral mahfili yer almaktadır. Galeriye çıkan dış merdiven 18. yüzyılın sonunda çan kulesi eklenirken iptal edilmiştir. Güney duvarı dıştan beş cepheli olarak yapılmıştır. 1.35m. eninde 2.00m. yüksekliğinde alt girişin hemen üstünde kral mahfiline geçiş kapısı bulunmaktadır. Biri bu kapının üstünde, ikisi de yan yüzeylerde olmak üzere üç pencere açıklığı yer alır. Dikdörtgen formlu bu pencereler yuvarlak kemerlidir.
Batı cephesi ile aynı düzendeki doğu cephesi, pastoforion odaları ile birlikte dıştan 9.00m. uzunluğunda düz bir cepheye sahiptir. Bu düz duvar, apsisin iki yanına denk gelen, 1.10m. enindeki dikey iki yırtmaç nişle hareketlendirilmiştir. Bu nişler batıdakiler gibi içe kademeli ve yuvarlak kemerlidirler. Apsisin tam ortasında ve dini konulu süslemenin hizasında dikdörtgen formlu, yuvarlak kemerli bir pencere açıklığı yer alır. Bundan daha küçük boyutlu iki adet pencere de bitkisel süslemenin hemen altında açılmıştır. Pencerelerden güneydeki yuvarlak kemerli, kuzeydeki ise düzdür.
Kuzey yırtmaç nişin kuzeyinde, küçük bir mazgal pencere daha yer almaktadır. Cephenin üst kısmı üçgen bir alınlıkla sınırlandırılmıştır. Yapının güney duvarı gibi dıştan beş cepheli olarak yapılmış kuzey cephesi giriş kapısının hemen önüne eklenen ve tarihi bilinmeyen şapel nedeni ile süsleme kuşağının olduğu seviyeye kadar kapanmış durumdadır. Kuzey cephesinin batı yüzeyi zemin hizasına kadar izlenebilmektedir. Ana süsleme kuşağı hizasında dikdörtgen formlu, yuvarlak kemerli pencere bulunmaktadır. Cephe üst kısımda üçgen bir alınlıkla sınırlandırılmıştır. Dört cephede yer alan ve merkezi kare mekandan dışarıya doğru çıkıntı teşkil eden haç kollarının üzeri çift pahlı çatı ile örtülüdür. On altıgen kubbe kasnağının üzeri piramidal bir külahla kapatılmıştır. Kasnakta açılan sekiz adet pencerenin aralarında sekiz adet de pencere formunda niş bulunmaktadır. Kasnakta yer alan pencereler dikdörtgen forma sahip olup üst kısımları yuvarlak kemerlidir. Piramidal külahın tepe noktası hafif bir şekilde tahrip olmuş durumdadır. Eski anlatımlardan konik çatının tepesinde taştan bir haç bulunduğu öğrenilmektedir1. Güney cephedeki kitabeden kubbenin çöktüğü ve daha sonra tamir edildiği ancak tamirin hangi tarihte kimin tarafından yapıldığı bilinmemekle beraber; muhtemelen 13. yüzyıl sonlarında katholikos III. Stephanos tarafından tamir ettirildiği belirtilmektedir.
Kiliseyi, kuzeyden ve güneydoğudan bir mezarlık çevirmektedir. Kilisenin 0.85m x 1.10m. kalınlığındaki duvarları iki basamaklı bir platform üzerine oturtturmuştur. Yapı duvarları kırmızı kesme tüf taşlarıyla örülmüştür. Bir rivayete göre yapıda kullanılan taşlar, Aghznikh eyaletinden (bugünkü Diyarbakır’ın kuzeydoğusundaki bir bölge) getirtilmiştir Yapını beden duvarlı kesme taş malzeme kullanılarak yığma duvar tekniğinde yapılmıştır. Yapının konik çatı külahında taş malzeme kullanılmıştır. Bu tarz bir uygulama bölgeye özgüdür. Ahtamar Kilisesi, yapının çevresini farklı yüksekliklerde kuşatan zengin dış cephe kabartmalarıyla dikkat çekmektedir. Ayrıca, yapının iç kısmı freskolarla bezelidir.
2 Şapel
Katholikos I Zacharias Şapeli kilisenin kuzey doğusunda yer almaktadır. Şapel, 6.60 x 4.80m. ölçülerinde, dikdörtgen planlıdır. Kiliseden bağımsız olarak inşa edilen yapı, sonradan eklenen 2.50m x 1.15m. ölçülerindeki beşik tonozlu bir mekanla kiliseye birleştirilmiştir.
Şapelin batı cephesi, sonraki dönemlerde eklenmiş ve tarihi bilinmeyen bir yapı (jamatun) ile çatı seviyesine kadar kapanmış durumdadır. Bu cephede apsise açılan bir pencere mevcuttur.
Yapının, kuzey ve doğu cepheleri hemen hemen çatı seviyesine kadar toprakla kapanmıştır. Şapelin üzeri dıştan çift meyilli çatı ile örülmüştür. Şapelin iç mekanına giriş, batıda yer alan 0.95m. genişliğindeki kapı ile sağlanmaktadır. Sivri kemerli bir alınlığa sahip kapı iki sıra halinde kaval silme ile çerçevelendirilmiştir. İç mekan, 3.15m x 2.80m. ölçülerinde olup, beşik tonozla örtülüdür. Doğuda bulunan 2.10m. derinliğindeki apsis zeminden 0.80m. yüksek tutulmuştur. Apsis yarım yuvarlağının tam ortasında, içten 0.60 x 0.30m. ölçülerinde bir mazgal pencere yer almaktadır.
Yapının beden duvarları yaklaşık 1.00m kalınlığa sahip olup dolgu duvar tekniğinde örülmüştür. Dış cephelerde ve iç mekanın tonozunda kahverengi düzgün kesme taşlar kullanılmıştır. Apsisin alt kısmında ve iç mekanın duvarlarında kaba yonu taşlar, apsisin orta kısmında ise tuğla kullanılmıştır. Şapelin üst örtüsünün kaplama taşları dökülmüştür. Moloz taşlardan oluşan dolgu kısmı görülmektedir. Yapıda herhangi bir süsleme unsuru yoktur.
3 Sütunlu Giriş
Kilisenin kuzey haç koluna bitiştirilen yapı dıştan 7.65m x 2.60m ölçülerinde dikdörtgen bir plana sahiptir ve üst örtüsü düz dam şeklindedir. Yapının güney cephesini kilisenin kuzey haç kolu ile kuzeydoğu köşe nişi oluşturur. İçeri girinti yapan kuzeydoğu nişi ile yapı düz bir damla birleştirilmiştir. Doğu cephesi, I. Zacharias Şapeli’ne bitiştirilmiş, kuzey cephesi ise doğuya doğru zeminden meyilli bir biçimde yükseltilmiştir. Yuvarlak kemerli bir pencere açıklığına sahip olan batı cephesi, kilisenin zemini ile aynı hizadadır.
İç mekana giriş kuzey haç kolundan sağlanmaktadır. Doğu-batı doğrultusunda 6.15m. uzunluktaki dikdörtgen mekan, duvar payelerinin üzerine oturan kemerlerle ikiye bölünmüştür. Kuzey duvarında dikdörtgen formlu dört niş bulunmaktadır. Kilisenin kuzeydoğu nişinin bulunduğu ilave mekanlara 2.00m. uzunluktaki sivri kemerli bir açıklıkla geçirilmektedir. İç mekanın üzeri basık beşik tonozla örtülüdür. Yapının beden duvarları 1.00m. kalınlığındadır. Duvarlar dolgu duvar tekniği ile örülmüştür. Malzeme olarak kaba yonu taşlar ile moloz taşı kullanılmıştır. Yapıda herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır.
4 Jamatun
Kilisenin batı haç koluna bitiştirilen jamatun, dıştan 12.70m. x 12.30m. ölçülerinde kare bir plana sahiptir.
Yapının giriş kapısının bulunduğu batı cephesinde üç mazgal pencere yer almaktadır. Giriş kapısı 0.96m. eninde, 1.50m. yüksekliğindedir. Kapı 1.00m. yüksekliğindeki kapı alınlığıyla son bulmaktadır.
Yapının güney cephesinin zemini, manastır yapılarının yıkılması sonucu pencere hizalarına kadar yükselmiştir. Bu cephenin üst ekseninde üç mazgal pencere yer alır. Ortadaki pencerenin altında 0.70m. eninde bir giriş daha bulunmaktadır.
Ancak zeminin yükselmesinden dolayı bu kapı uzaktan fark edilmemektedir. Jamatunun doğu cephesi, kilisenin batı haç kolunun güney ve kuzey yüzeylerine 0.90m. kalınlığındaki bir duvarla bitiştirilmiştir. Yapının kuzey cephesinde üç mazgal pencere bulunmaktadır. Bu pencerelerden batıdaki, diğer pencerelerden daha küçük boyutludur. Yapının dış örtü sistemi düz dam şeklindedir. İç mekan, dört paye ile sekiz duvar payesinin üst örtüyü taşıdığı merkezi planlıdır. Kare mekan 0.75m. x 0.75m. ölçülerindeki kare payelerle 9 bölüme ayrılmıştır. Payeler üzerine oturan 3.55m. çapındaki kaburgalı ve basık kubbeye pandantiflerle geçilmektedir. İç mekanda, kubbe dışındaki diğer kısımların örtü sistemi çapraz tonozdur. Doğu ve batıdakiler orta kısma göre 1.00m. daha dar tutulmuştur. Kiliseye geçiş yapının doğu kapısıyla sağlanmaktadır. Jamatunun zemini kilisenin zemininden 1.20m. alçak tutulmuş olup, kiliseye dört basamaklı merdivenle çıkılmaktadır.
Yapının beden duvarları 0.90m x 1.10m. kalınlığındadır. Beden duvarlarında kesme taş ile moloz taşın düzensiz olarak kullanıldığı görülür. Ayrıca, güney duvarında, duvar malzemesi olarak mezar taşı kullanılmıştır. Beden duvarlarından yapının tamirat gördüğü anlaşılmaktadır. Yapının pencere, niş ve payeleri ile giriş kapısında düzgün kesme taş kullanılmıştır. Yapıda süsleme sadece batı giriş kapısı üzerinde görülmektedir. Kapı alınlığında yedi sıra halindeki kitabe üzerinde, etrafı gülbezek ve siyon yıldızı motifleriyle süslü dekoratif bir haç kabartması bulunmaktadır. Alınlığı çevreleyen silmelerin oturduğu 0.30m. uzunluğundaki iki üzengi taşının yüzeyleri üzerinde gülbezek motifleri yer almaktadır.
Yapının güney cephesinin kapı alınlığında, küçük bir haç motifi altında, 5 sıra halinde dizilmiş bir kitabe bulunmaktadır.
5 Çan Kulesi
Kilisenin güney haç koluna eklenen çan kulesi 0.90m. x 1.20m. ölçülerindeki dört paye üzerinde üç katlı olarak düzenlenmiştir. Birinci kat, payeleri birbirine bağlayan sivri kemerler üzerine oturan çapraz tonozla örtülmüştür. İkinci kat, birinci kattan yüzeyden çıkıntı yapan bir silmeyle ayrılır. Köşelerdeki payelerin üzerine oturan sivri kemerler üstü açık olan bir silmeyi taşır. Silmeye geçişler pandantiflerle sağlanmıştır. Kuzey hariç üç cephedeki kemerlerin üzerleri üçgen alınlıklarla sınırlandırılmış, alınlıkların üzeri taş kaplamalı kırma çatı ile kapatılmıştır. Üçüncü katta ise altı adet sütun üzerinde piramidal külahlı çan kulesi yer alır. Bu bölüm diğer iki kattan daha küçük tutulmuştur.
Çan kulesinin dış ve iç kısımlarında düzgün kesme ile iç kısımda moloz taşı beraber kullanılmıştır. Çan kulesinde, beyaz kireç taşı ve kahverengi volkanik tüf taşının çeşitli renklerde kullanıldığı görülür. Yapının alt katındaki payelerin üzerinde, kemer ayaklarından başlayan ve dışa taşırılan mukarnas dizileri bulunmaktadır. Ayrıca çan kulesinin ikinci katında güneş saati motifi yer almaktadır.
6 Hizmetler Binası
7 Aziz Stephen Şapeli
Kilisenin sağında Aziz Stephen Şapeli gözükmektedir.
8 Mezarlık
